[Hakan ARI]

HEMATİT

Hematit, KANTAŞI olarak da bilinir, demir (III) oksit Fe2O3 (Fe yapısında ağır ve görece sert oksit minerali. Yüksek oranda (yüzde 70) demir içermesi ve doğadaki bolluğu nedeniyle en önemli demir cevheridir. Değişik biçimlerde bulunan hematit, buna göre değişik adlarla anılır. Çelik grisi renkli kristalli ve kaba taneli türleri metal parlaklığındadır ve ışıltılı demir cevheri olarak bilinir. İnce pullu yapıda olanlarına mikalı hematit denir. Yumuşak, ince taneli, top raksı yapıda olan ve doğada en bol rastlanan hematit türü ise kırmızı aşıboyası olarak adlandırılır. Bu türlerin arasında, genellikle böbrek biçiminde (böbreksi cevher) ya da lifli yapıda bulunan (kalemsi cevher) pekişik yapılı hematitler yer alır. Kırmızı aşıboyası boya pigmenti olarak, bunun arıtılmış bir türü olan kızıl hematit ise düz camların perdahlanmasında kullanılır.

En önemli hematit çökelleri tortul kökenlidir. Dünyada üretilen hematitin büyük bölümü (yılda yaklaşık 75 milyon ton), Kuzey Amerika�da Superior Gölü yöresindeki tortul yataktan sağlanır. Öteki önemli yataklar Brezilya�daki Minas Gerais (hematit burada başkalaşım geçirmiş tortullar halindedir), Venezuela�daki Bolivar Dağı, Labrador ve Quöbec�tir. Korkayaçların çoğunda eklenti mineral olarak bulunan hematit, genellikle siderit, magnetit ve öteki demir mineralerinin ufalanması sonucunda oluşur.

Resim: İngiltere�nin kuzeybatısında Cumbria ilinde ele geçen böbrek biçiminde sıkı hematit

HİDROJEN PEROKSİT H2O2

Hidrojen peroksit (H2O2 OK5İJENLt su olarak da bilinir, genellikle çeşitli derişikliklerdeki sulu çözeltiler halinde üretilen renksiz sıvı. Pamuklu ve öteki türden dokumaların ve ağaçtan elde edilen kağıt hamurunun ağartılmasında, roket yakıtlarında, kozmetik ve ilaç sanayisinde kullanılır. Yaklaşık yüzde 8�in üzerinde hidrojen peroksit içeren çözeltiler deriyi tahriş eder.

Kimyasal bir bileşik olarak ilk kez 1818�de elde edilen hidrojen peroksit, peroksitler sınıfının en basit üyesidir. Sanayi çapındaki üretimi temel olarak havadaki oksijenin antrakinon ya da izopropil alkol gibi bazı organik bileşiklerle tepkimeye sokulması yoluyla gerçekleştirilir. Ticari amaçla üretilen türlerinde çoğunlukla yüzde 35-90 arasında değişen oranlarda hidrojen peroksit ile bozunmayı önlemek için az miktardı eklenen kalay tuzları ve fosfatlar gibi maddeler bulunur.

Hidrojen peroksit ısıtıldığında ya da başta demir, bakır, mangan, nikel, krom tuzlrı olmak üzere çok sayıda maddenin eşliğinde bozunarak su ve oksijene ayrışır. Ayrıcı pek çok bileşikle birleşerek orta kuvvette yükseltgeyici maddeler olan katı kristaller oluşturur. Bunların içinde en çok tanınır sodyum perborattır (NaBO2.H2O2.3H2O ya da NaBO3.4H2O) Hidrojen peroksit beli bazı organik bileşiklerle de tepkimeye girerek hidroperoksitleri ya da peroksitleri oluşturur; bunların bazılarından, polimerleşme tepkimelerinin başlatılmasında yararlanılır. Hidrojen peroksit, girdiği tepkimelerin çoğunda öbür maddeleri yükseltger, buna karşılık potasyum permanganat gibi birkaç bileşik ise hidrojen peroksiti yükseltger. An hidrojen peroksit �0,43°C�de donar ve 150,2°C�de kaynar, sudan daha yoğundur ve suda her oranda tümüyle çözünür.

HİDROJEN KLORÜR HCl

Hidrojen klorür (HC1), hidrojen ve klor elementlerinden oluşan, oda sıcaklığında ve oda basıncında gaz halinde bulunan bileşik. Gazın sudaki çözeltisine hidroklorik asit denir. Hidrojen klorür, klor (Cl2 )ve hidrojen (H2 ) gazlarının doğrudan doğruya birleştirilmesiyle elde edilebilir. Bu tepkime 250°C�nin üstündeki sıcaklıklarda hızlıdır.

H2 + Cl2 → 2HCl denklemiyle gösterilen tepkimede ısı açığa çıkar ve ortamda bulunan nem tepkimeyi hızlandırır. Hidrojen klorür laboratuvarda ve sanayide çoğunlukla klorürlü bir bileşiğin, genellikle sodyum klorürün (NaCI) sülfürik asit (H2SO4) ile tepkimeye sokulması yoluyla hazırlanır. Hidrojen klorür ayrıca, fosfortriklorür (PCl3) ya da tiyonil klorür (SOCl2) gibi bazı klorürlerin suyla tepkimesiyle ve metan, benzen gibi çok sayıda organik bileşiğin klorlanması sırasında bir yan ürün olarak da elde edilir. Hidroklorik asit (tuzruhu) hidrojen klorür gazının suda çözündürülmesiyle üretilir. Asidin yenimleyici özelliği nedeniyle işlem sırasında çoğunlukla seramik, cam ve kimi zaman da tantaldan yapılmış aygıtlar kullanılır. Hidroklorik asit çoğunlukla ağırlıkça yüzde 28-35 hidrojen klorür içeren derişik hidroklorik asit çözeltiler biçiminde pazarlanır. Sıvı halde susuz hidrojen klorür de vardır, ama ağır olduğundan ve depolanma sı için pahalı kaplar gerektiğinden kullanımı sınırlıdır.

Hidrojen klorür keskin kokulu, renksiz bir gazdır, �85°C�de yoğunlaşır ve � 114°C�de donar. Gazın sudaki çözünürlüğü çok yüksektir: 20°C�deki su, kendi hacminin 477 katı kadar hidrojen klorürü çözer. Bu nedenle nemli havada bile çözünerek duman oluşturur. Ağırlıkça yüzde 20,24 hidrojen klorür içeren sulu çözeltiler, 110°C�de bileşimleri bozulmadan kaynar (eşkaynar karışım). Hidrojen klorür bileşiği sulu çözeltilerde büyük oranda, seyreltik çözeltilerde ise tümüyle hidronyum iyonu (H3O+) ile klorür iyonuna (Cl- ) ayrıştığından hidroklorik asit kuvvetli bir asittir.

Hidrojen klorür gazı etkin metallerle ve bu metallerin oksitleri, hidroksitleri ve karbonatlarıyla tepkimeye girerek klorürlü bileşikler oluşturur, Bu tepkimeler ancak nem eşliğinde hızla gerçekleşir. Tümüyle kuru hidrojen klorür gazı ise pek tepkin değildir. Hidroklorik asit tepkimeleri, kuvvetli asitlerin tepkimelerine benzer. Örneğin, hidroklorik asit metallerle tepkimeye girdiğinde hidrojen gazı açığa çıkar, bazik oksit ve hidroksitleri nötrleştirerek klorür ve su oluşturur, zayıf asitlerin tuzlarıyla tepkime ye girdiğinde ise zayıf asidin yerini alır. Hidroklorik asit ayrıca klorür iyonuna özgü tepkimelere de girer; örneğin, çeşitli inorganik ve organik bileşiklerin klorlanmasında olduğu gibi, metaller ve metal oksitleriyle tepkimeye girdiğinde klorür içeren karmaşık iyonlar (örn. platinle PtCI-6, bakırla CuCl4- oluşturur. Bu karmaşık iyonları oluşturmasının nedeni, sülfürik asit ya da nitrik asit gibi eşdeğer kuvvetteki asitlerde yavaş çözünen bazı metallerin ve metal bileşiklerinin hidroklorik asitte kolayca çözünmeleridir. Bu nedenle hidroklorik asit sanayi çapında metallerin işlenmesinde ve bazı cevherlerin zenginleştirilmesinde kullanılır.

Hidroklorik asit insan midesindeki, sindirimi sağlayan sularda da bulunur. Bu asidin aşın oranda salgılanması mide ülserine yol açar. Önemli ölçüde eksikliği ise sindirimi zorlaştırır ve bazen çeşitli maddelerin vücuttaki yetersizliğine bağlı olarak ortaya çıkan kansızlığın (anemi) başlıca nedenidir. Hacimce yüzde 0,1 hidrojen klorür gazı içeren havanın solunması birkaç dakika içinde ölüme yol açabilir. Derişik hidroklorik asit ise deride yanıklara ve iltihaplara neden olur.

[Yazar]

Yazılar