TÜRKİYE’DE SUNİ TOHUMLAMA
Suni tohumlamanın ülkemizdeki evcil hayvanlarda uygulanması oldukça eskidir, 1926 yılına kadar giden bir geçmişi vardır. Bu yıllarda haralarımızda kısrak, inek ve keçilere uygulanmıştır. Fakat asıl halk hayvanlarında uygulanmasına koyunlarda 1935, kısraklarda 1939 ve ineklerde 1949’da başlanmıştır.

DAMIZLIK HAYVAN NE DEMEKTİR?

Yetiştirildiği ülkede veya yörede ırkına veya tipine özgü özellikleri gösteren yüksek verimli, hastalıklardan ari, damızlık veya saf ırk belgesi bulunan hayvan demektir.
SPERMA ALMAK NE ANLAMA GELİR?
Sperma almak ile o boğanın yavrularına aktaracağı genetik özelliklerini satın almış oluruz. Yani boğanın ana ve babasına ait özelliklerini taşıyan genlerini satın almış oluruz. Bu özellikler vücut yapısı gelişme özellikleri, hastalıklara karşı dayanıklılığı, meme yapısı, süt verimi gibi özelliklerini yavrusuna aktarmasını sağlamış oluruz. O yüzden tohumlamada kullanılacak boğanın seçimi çok önemlidir. Çünkü bu özellikleri spermanın içinde saklıdır ve yavrularına aktarır.

DOĞUMDAN SONRA İNEKLERİMİ NE ZAMAN TOHUMLATMALIYIM?
Doğumdan sonra inekleri en erken 45 gün sonra tohumlatmak gerekir. Ancak ineğin çarasının mutlaka temiz olması gerekir. Eğer çara yumurta akı gibi veya cam gibi temiz değilse ya ineğin rahmi hastadır tedavi edilmesi gerekir ya da kendi kendini tedavi etmesini sağlamak için biraz daha beklenip daha sonraki kızgınlıklarında tohumlatılması gerekir.

TOHUMLAMA SONUCUNDA İNEĞİMİN GEBE KALMA ŞANSI KAÇTIR?

İneklerin her tohumlamada gebe kalma şansı % 60′ dır.
Ancak bu oran sağlıklı inekler için geçerlidir.

*Birinci toh.100 inek % 60 = 60*
İkinci toh. 40 inek % 60 = 24*
Üçüncü toh. 16 inek % 60 = 10
Gebe kalan inek % 94

Yani toplam 100 inek tohumlandığında üç tohumlama sonucunda bunlardan 94 tanesi gebe kalır, altı tanesi gebe kalmaz ve dördüncü tohumlamayı gerektirir. Geriye kalan bu ineklerden bir kısmı hiç gebe kalmaz . bu oranda % 5 kadardır. Yani sürünün devamlılığı için döl tutmama problemi nedeniyle sürüye en az 5 tane yeni düve katılmalıdır. Diğer hastalıklar ( topallık, mastitis, ölüm vs) nedeniyle bu oran % 20 kadardır. Toplam 100 ineklik bir sürüyü sabit tutabilmek için sürüye 20 tane yeni düve katılmalıdır.
İNEKLER KIZGINLILARINI GÜNÜN HANGİ SAATLERİNDE DAHA ÇOK BELLİ EDER?
100 ineklik bir sürüde ineklerin
Saat 06.00- 12.00 % 22
Saat 12.00- 18.00 % 10
Saat 18.00- 24.00 % 25
Saat 24.00- 06.00 % 43
Yukarıdaki tablodan anlaşılacağı gibi ineklerin yarısına yakını kızgınlıklarını gece 12 ile sabah 6 arasında göstermektedirler. Bu yüzden gece yatmadan önce mutlaka inekler kızgınlık yönünden mutlaka kontrol edilmelidir.

İNEKLERİN KIZGINLIKLARI KAÇ GÜNDE GÖRÜLÜR?
İneklerin kızgınlıkları 16-24 gün (ortalama 21 gün) arasında bir görülür. Hasta ve gebe olmayan inekler bu sürelerde bir kızgınlık gösterip boğa isterler. Günümüz şartlarında boğa bulunmadığı için bu takibi yetiştiricinin yapması gerekmektedir. Yani ineğin özelliklerinin bilinmesi gerekmektedir. Bunun mutlaka kayıt altına alınması gerekmektedir. Yetiştirici ineklerinin kızgınlıklarını tohumlama yaptırmasa bile kayıt etmelidir. Tohumlamalardan yüksek gebelik oranının elde edilmesi ineklerin kızgınlarının bilinmesine bağlıdır.
İNEKLER KIZGINLIĞIN HANGİ DÖNEMİNDE TOHUMLANIRSA GEBEBELİK ŞANSI NE OLUR?
TOHUMLAMA ZAMANI
GEBE KALMA ORANI (%)
Kızgınlığın başlangıcında
% 44.0
Kızgınlığın ortasında
% 82.5
Kızgınlığın sonunda
% 75
Kızgınlık bitiminden 6 saat sonra
% 62.5
Kızgınlık bitiminden 12 saat sonra
% 32.0
Kızgınlık bitiminden 18 saat sonra
% 28
Kızgınlık bitiminden 24 saat sonra
% 12
İNEKLERDE KIZGINLIK BELİRTİLERİ NELERDİR?

**östrusun başlaması ile birlikte inekte geçici bir iştahsızlık görülebilir
**o günkü süt veriminde azalma dikkati çekebilir
**kızgınlıktan hemen önce diğer ineklerin üzerine atlama isteği artar
**çevreye karşı aşırı ilgi, temas kurma, diğer inekleri yalama ve bazı hallerde bakıcısına normalin dışında gösterdiği ilgi
**bel bölgesine masaj yapıldığında belini çökertmesi ve kuyruğunu kaldırarak biraz yana yönlendirmesi
**genel huzursuzluk bağırma ve arayan bir yüz ifadesi
**yukarıda sayılan bulguların yanında önemli dış semptomlardan biri de, kısmen kızgınlığın hemen öncesinde, özellikle artan ölçülerde kızgınlıkta görülen kızgınlık sonrası dönemde azalan müköz kızgınlık akıntısı, halk arasındaki deyimle ”ÇARA” dır. Bu akıntı renksiz, ipliksel karakterdedir. Vulva dudağından tarsal ekleme kadar kopmadan uzayabileceği gibi kuyruk hareketleri ile etrafına da bulaşabilir.
**sağrı bölgesinde özellikle sakrum üzerindeki kılların, diğer hayvanların atlamasına bağlı olarak deriden ayrılması (serbest tip ahırlarda ve merada bulunan hayvanlarda) görülebilir.
**vulvada ödem ve vulva mukozasında hiperemi dikkati çeker.
**bütün bu semptomların yanında ineğin kızgınlığın başında, ortasında ve sonunda KENDİ ÜZERİNE DİĞER HAYVANLARIN ATLAMASINA İZİN VERMESİ ÇİFTLEŞMEYE HAZIR OLUP OLMADIĞININ EN ÖNEMLİ DELİLİDİR. Kızgınlıktaki ineklerin bu sabır refleksini gösterebilmeleri için ya serbest tip ahırlarda veya merada barındırılmaları gerekir.
1-kızgın inek başka ineklere sokulur, onları koklar,
2-başka ineklerin kendisine atlamasına izin verir,
3-kendisi de başka ineklere atlar,
4-sürüde boğa veyahut başka erkek hayvan varsa onun peşinde dolanır,
5-ağzı salyalanır,
6-heyecanlı, sinirlidir,
7-yemden, sütten kesilir,
8-sık sık böğürür,
9dölerme organı şişkin, nemli, kırmızımtıraktır.
10-yumurta akına benzer bir akıntı gelir, bu akıntı bazen yere kadar uzanır, kızgınlığın sonlarına doğru koyulaşır.
İnek sahiplerine düşen iş, sabah akşam sağımlarında yahut merada dikkat ederek veya çobanlara dikkat ettirerek belirtileri gösteren inekleri ayırtıp tohumlamaya götürmektir.
[img]http://animalsciences.missouri.edu/reprod/Estrus/behavior/img004.JPG[/img]
.
[img]http://www.vetmed.lsu.edu/eiltslotus/Theriogenology-5361/BOV_STANDING.JPG[/img]

İNEKLERDE YUMURTLAMA NE ZAMAN OLUR?
Üzerine atlamasına izin veren bir hayvanda yaklaşık 18 saat kadar devam eden kızgınlık başlamış demektir. Yumurtlamada genellikle kızgınlık belirtilerinin sona ermesinden 6 ile 8 saat sonra kendiliğinden meydana gelmektedir.

(PARASİKLİK ÖSTRUS) KIZGINLIK SÜRELERİ ORTASINDA GÖRÜLEN KIZGINLIK NEDİR?
İneğini tohumlatan yetiştiriciler, tohumlama tarihinden yaklaşık 8-10 gün sonra, veteriner hekimi arayıp tohumlattığı ineğin tekrar kızgınlık gösterdiğini bildirerek aynı ineğin tekrar tohumlanmasını isteyebilir. Zira inek gerçekten kızgınlık belirtileri göstermiştir ve bu durum muayene edilerek anlaşılabilir. Böyle bir durumda ineğin tohumlanmasına gerek yoktur.

KIZGINLIK SONRASI GÖRÜLEN KANAMALAR NEDİR?
Sığırların kızgınlık gösterdiklerinin bir kanıtı da, kızgınlık sona erdikten yaklaşık 48 saat sonra vulva dudaklarından görülen kanamadır. Bu olaya nadiren ineklerde, sıklıkla düvelerde (ineklerde % 60, düvelerde % 80) rastlanılır. Tamamı ile fizyolojik bir olaydır. Bazı yetiştiriciler tohumlattıkları hayvanlarında kanama gördüklerinde, gebe kalmayacakları inanışı içerisindedirler. Yetiştiriciler bu yanlış inanıştan dolayı aydınlatılmalıdır. Kanama gösteren bir hayvanın tohumlanması hiçbir anlam ifade etmez, çünkü böyle bir inekte yaklaşık 48 saat önce kızgınlık sona ermiş demektir.
[img]http://www.vetmed.lsu.edu/eiltslotus/Theriogenology-5361/BOV_PEH.JPG[/img]

SUNİ TOHUMLAMANININ FAYDALARI NELERDİR?
1- 1- İyi özelliklere sahip erkek hayvanlardan çok sayıda yavru elde edilerek çalışılan bölgedeki hayvanları kısa bir zamanda ıslah eder. Erkek damızlık sayısını azaltır, tasarruf sağlar.
Doğal aşımlarda bir boğaya 50, bir koça 25 koyun hesaplanmaktadır. Suni tohumlama ile ise bir boğadan veya koçtan yılda binlerce inek veya koyunu gebe bırakmak mümkündür.

SUNİ TOHUMLAMANIN ZARARI VAR MIDIR?
Usulüne uygun olarak yapılmayan en basit bir hareket bile zararlı olabilir. Suni tohumlamada her şeyden önce dikkat ve maharet isteyen bir iştir.
1-dikkatsiz yapılan tohumlamalar ile hayvanlar yaralanabilir.

DİŞİ DÖLERME ORGANLARININ EN ÖNEMLİ KISMI YUMURTALIKLAR VE ÇALIŞMASI NASILDIR?
Hayvanları belli bir süre yavru vererek, süt ve diğer verimleri nedeniyle beslediğimize göre, bir yıl gebe kalmayan, doğurup süt vermeyen bir inek boşu boşuna beslenmiş ve masraflarının karşılığını vermemiş olur.
Yumurtalıklar dişi dölerme organlarının en iç kısmında, karın boşluğunda bulunurlar. Fındık büyüklüğünden ceviz büyüklüğüne kadar olurlar. Bazı hallerde bunlardan çok küçük veya çok büyük de olabilirler. Bunların üzerlerinde her 18-21 günde ufak şişlikler (follikül) oluşur, açılır ve içlerinden yumurta çıkar.
Bu yumurtalar buradan ayrılarak ufak bir borucuk aracılığı ile (rahimin) içine geçerler

DÖLLENME-GEBELİK-DOĞUM
Bu esnada tohumlama yahut aşım olmuş ise, erkek tohumcuğu (spermatozoon) da bu civarda bulunuyorsa yumurta ile birleşir. Bu birleşmeye (ilkah) döllenme diyoruz. Döllenmiş yumurta rahme inerek orada yerleşir, büyümeye başlar ve her hayvan cinsi için belirli bir süre bekleyerek olgunlaşır, büyür. Döllenmiş yumurtanın belirli bir süre rahimde büyümek için beklemesine de gebelik diyoruz.
Eğer yumurta, yukarıda söylediğimiz gibi yumurtalıktan kopar, erkek tohumcuğu ile karşılaşmazsa döllenemez ve telef olarak dişi dölerme yollarından çıkar, gider ve hayvan da gebe kalmaz.

KIZGINLIK NEDİR?
Yumurta yumurtalıkta olgunlaşıp çıkmaya hazırlanırken hayvanın vücudunda ve huyunda birtakım değişiklikler görülür. Yeni bir yavrunun çekirdeğini oluşturacak yumurtanın boşa gitmemesi, döllenip yavru haline gelmesi için doğa hayvanlara bir istek vermiştir. Bu istek (erkek hayvanı arama isteme ) şeklinde belirirken dişilik organlarında da döllenen yumurtayı barındırabilecek şekilde değişiklikler olur.
Bu değişikliklerin belirmesine kızgınlık (hırap) denilmektedir. İneklerde daha özel olarak boğasaklık, koyunlarda koça gelme diye adlandırılır.
Tohumlama veya aşımdan muhakkak gebelik isteniyorsa hayvanların kızgınlıkta olduğu zamanlar tohumlanmaları veya aştırılmaları lazımdır. O halde hayvan sahipleri hayvanlarının kızgın olduğunu anlayıp, ayırmayı bilmelidir.

BOĞASAK İNEK NASIL BELLİ OLUR?
1-kafası havadadır, mütemadiyen çeker, koklanır
2-göz bebeği büyür
3-iştahı azalır, ağzı salyalanır, sık sık böğürür,
4-sinirli heyecanlıdır
5-süt verimi azalır
6-başka ineklere atlar, boğa peşinde gezer
7-gerisinden şeffaf bir akıntı gelir
8-dölerme organının içi kırmızımtıraktır, şişkindir
9-başka ineklerin atlamasına izin verir.

SUNİ TOHUMLAMA İLE TABİİ AŞIMLAR ARASINDA GEBELİK SONUCU BAKIMINDAN FARK VAR MIDIR?
YOKTUR. Her ikisinde de aynı sonuç alınır. Yeter ki dişi hayvanlar hastalıksız ve zamanında tohumlanmış olsun. Bazı hallerde suni tohumlamadan daha iyi sonuç alınabilir. Özellikle dölerme yollarının yapılış kusurları sonucu tohumun ilerlemesine bir engel varsa, bu engel suni tohumlama ile kolayca aşılabileceğinden hayvan gebe kalabilir.
Fakat buna rağmen suni tohumlamayı her türlü kısırlığı giderici bir çare olarak kabul etmemek gerekir.

TOHUM (SPERMA) NEDİR?
Tohum, erkek dölerme yollarının ürünü bir sıvıdır. İçinde (tohum cisimcikleri) ile bunların beslenmesine, yaşamasına yardımcı olan tohum sıvısından ibarettir.
Bir erkek hayvanın bir defada verdiği tohum (sperma) miktarı hayvanların cinsine göre değiştiği gibi şahıstan şahısa da değişir. Boğalar ortalama 4 santimetreküp sperma verirler.
Spermanın içinde milyarlarca (tohum cisimciği) vardır. Bu cisimcikler başlı kuyruklu, ancak mikroskopla görülebilecek derecede küçük canlılardır. Kuyruklarının hareketi ile tohum sıvısı içinde ve dişi dölerme yolları içinde ilerlerler. Yumurtalıktan çıkmış yumurtaya tesadüf ederlerse içlerinden yalnız birisi yumurtayı delerek içine girer ve onunla birleşerek döllerse gebelik şekillenir.

İYİ BİR TOHUM NASIL OLMALIDIR?
İyi bir tohum, yani gebe bırakma kabiliyetinde olan tohumda tohum cisimciklerinin sayısı fazla olmalı, cisimciklerin ileri doğru hareketleri çok, süratli olmalı, az hareketli veya hareketsiz olmamalıdır.
Tabii aşımlarda erkek hayvanların verdiği tohumların hareketli veya az sayıda olup olmadığı görülemez. Fakat suni tohumlamada alınan her tohum evvela muayene edilir, tohumlama kabiliyetinde olup olmadığı anlaşılır ve ancak ondan sonra kullanılır.

ERKEK HAYVANLARDAN TOHUM NASIL ALINIR?
Erkek hayvanlardan tohum değişik yollarla alınırsa da en iyisi (suni vajen) denilen aletler kullanılmasıdır. Bu alet içine ince bir lastik boru geçirilmiş ebonitten yapılmış, iki ucu açık bir boru ile bunun bir ucuna takılan tohum kabından ibarettir.
Tohum alınacağı zaman kalın boru ile ince lastik boru arasına sıcak su konulur. Borunun iç kısmı yağlanır, içine hava verilerek şişirilir ve ucuna tohum kabı takılır. Erkek hayvan tabii aşım yapıyormuş gibi kandırılarak bu aletin içine tohumu alınır.

ALINAN TOHUM NE YAPILIR?
Alınan tohum mikroskop denilen büyültücü bir aletle muayene edilir. bu muayenelerle tohumun miktarı, rengi, kokusu, içindeki tohum cisimciklerinin sayısı, hareket kabiliyetleri incelenir. Eğer tohum uygun görülürse o vakit bir takım kimyasal maddeler ile miktarı çoğaltılır. Bu çoğaltma sayesinde tabii aşımlarla yalnız bir dişiye yetecek tohum, gebe bırakma kabiliyetine herhangi zarar gelmeden, yüzlerce, binlerce hayvana yetecek hale getirilir. Çoğaltılan tohum soğukta saklanarak kullanılacakları yerlere özel termoslar ile gönderilir.

HAZIRLANMIŞ TOHUM NE KADAR ZAMAN KULLANILABİLİR?

Tohum saklamak için çeşitli usuller vardır. Bugün gelinen noktada hazırlanmış tohumu çok soğuk derecelerde (-196 C) soğutucu sıvılar (sıvı azot gazı) içinde dondurarak yıllarca kullanmak mümkündür. Böylece dondurulmuş spermaların kullanılması ile çok iyi boğalar öldükten sonra senelerce sonra bile onların dondurulmuş spermalarından yavru almak mümkündür. Aynı zamanda bu gibi ünlü boğaların bütün hayatlarında verdiği tohumların damlası bile ziyan edilmeden kullanılabilmektedir. Tohumlar sıvı azot içerisinde tutuldukları sürece bozulmadan çok uzun süre saklanabilirler. Ancak iyi gebelik sonuçlarının alınabilmesi için en fazla beş yıl süreyle saklanan donmuş sperma kullanılması yararlıdır. Ancak donmuş spermalar iyi şartlarda on yıl süre ile saklanabilir.

BİR TOHUMLAMA İLE HAYVANLARIN HEPSİ GEBE KALABİLİR Mİ?
Yetiştiriciler suni tohumlamayı aşı gibi kabul etmekte, iğne yapma zannetmektedirler. İneklerinin bir tohumlama ile gebe kalmasını istemekte, tohumlandıktan sonra inek dönerse ”ineğim kısır kaldı” diye kabul etmektedirler. İneğin dönmesinin bir çok sebebi vardır. Bunlardan bir tanesi doğa gereği sakat doğma şansı olan yavruların daha baştan gelişimi engellenmekte bu da karşımıza döl tutmama olarak çıkmaktadır. Sakat olmaktansa hiç olmaması daha iyidir. Ayrıca spermalar baştan sona kadar kontrol edilmesine karşın bugünkü yöntemler ile yumurtanın kontrolünün pratik olarak yapılması mümkün değildir. Daha sonra yavrunun tutunup yapışıp büyüyüp geliştiği ortamlar olan yumurta yolu ve rahminin ürettiği sıvılar ve kendi yapılarının özellikleri döl tutmama nedeni olabilmektedir. Bunların dışında ineğin üreme organlarında (yumurtalık ve yumurta yolu ve rahminin hastalıkları da döl tutmama üzerinde etkilidir.